Дървен материал от www.emsien3.com

Дървени греди за покрив

Cəlil Məmmədquluzadə “Ölülər”

celil_memmedquluzadeAnnotasiya

Cəlil Məmmədquluzadənin 1909-cu ildə yazdığı dörd məclis və beş pərdədən ibarət komediya. Komizm bir xalqın taleyi ilə bağlı olan dərin ictimai uyğunsuzluğun, ölü şüurla ağıl, mənəvi korluqla gözüaçıqlıq, ifrat xurafat və fanatimlə sağlam düşüncə, həqiqətlə mistika arasındakı dərin, barışmaz ziddiyyətin məhsuludur. Əsərdəki komizmin mahiyyətindəki tragizm isə ağıl sahibinin tək və köməksiz, nadan fanatiklərin isə çoxsaylı və güclü olmasından irəli gəlir.

Karandaşın izi ilə

Müəllim (İskəndərə). Xudahafiz, İskəndər bəy. Yaxşı oldu təşrif gətirdiniz. Təvəqqe eləyirəm mirzə Cəlala nəsihət eləyəsiniz ki, dərslərinə can yandırsın.
İskәndәr (oturur kravatın üstündә). Baş üstә, baş üstә, nәsihәt elәrәm. Amma bunu de ki, mәnim sözümә qulaq asan kimdi? Odu, allahın iti dә mәnim sözümә baxmır; nә qәdәr elәdim, içәri girmәdi. Xa … xa … xa … (qah-qah çәkib gülür).

***

Müəllim. Mәgәr mirzә Cәlal görmür ki, elmsiz insan bir qәpiyә dәymәz? İnsanın ki, elmi olmadı, onun nә qәdr-qiymәti ola bilәr vә nә hörmәti ola bilәr.
İskәndәr (ucadan qah-qah çәkib gülür). Mәgәr mirzә Cәlal görmür ki, elmli insan bir qәpiyә dәymәz? Xa … xa … xa … hәr kәsin ki, elmi var, onun hörmәti yoxdu; hәr kәsin ki, hörmәti var, onun da elmi yoxdu. Xa … xa … xa…. İnsan ona deyәrlәr ki, nә elmi ola, nә hörmәti ola. Xa … xa … xa….

***

İskәndәr (kitaba). Tanıyıram sәni. Mәn dә sәni bir az oxumuşam. On beş il bundan irәli hәmin otaqda mәn dә sәni oxumuşam (oxuyur). “Mәlikra on nәsihәt sudmәnd amәd vә әz sәri-xuni-u dәr güzәşt”. Mәnim dә müәllimim mәnә nәsihәt elәrdi ki, bala, sәy elә, dәrslәrini yaxşı öyrәn. Amma bu dılğırların heç birindәn eşitmәdim ki, desin: bala, adam ol.

***

İskәndәr. Cәlal, bilirsәn Sokrat nә deyirmiş?
Cәlal. Sokrat kimdi?
İskәndәr. Sokrat bir adam idi; çoxdanın adamı idi. Çox, çox çoxdanın adamı idi. Sokrat deyәrmiş ki, “mәn dәrs oxumamış elә xәyal elәrdim ki, dünyada bir zad bilirәm; amma elm oxuyandan sonra yәqin elәdim ki, heç zad bilmirәm”. Xa … xa … xa! Yәni araq içmәyi dә bilmirәm! Cәlal, ay Cәlal! İndi sәn mәndәn qaçırsan, deyirsәn ki, mәn kefliyәm; amma and olsun Qara ağac pirinә ki, sәn dә mәnim kimi dәrs oxuyub qurtarandan sonra, başlayacaqsan İskәndәr dadaşın kimi küplәrin dibindә yatmağa. Xa … xa … xa!…

***

İskәndәr(Nazlını qucaqlayır). Ey mәnim gözәl bacım Nazlı. Sәhәrdәn axşama kimi oturubsan evdә, anandan bozbaş bişirmәk dәrsi alırsan, amma mәnim yanıma gәlmirsәn ki, gәzdiyim şәhәrlәrdәn sәnә nağıl elәyim, görәsәn dünyada nә var, nә yox! Bax, hәyәtdә gün çıxıb; sәn ki, o günü görmәyәcәksәn, nәyә lazımdır onun işığı? Çöldә otlar göyәrib, ağaclar çiçәk açıb, amma nәyә lazımdır sәnsiz o çiçәklәr, o çәmәnlәr? Sәnin burnu fırtıqlı balaca qardaşların (Cәlal vә Nazlı gülür) gedirlәr arxların kәnarında yonca yığıb yeyirlәr, amma sәn evdә oturub, saqqız çeynәyirsәn. Evdә bitli bacılarınnan әl-әlә verib, atılıb-düşürsәn vә deyirsәn: haquşka ha haquşka! Bir yarım var haquşka, uzun әtәk haquşka! Xa … xa … xa!… (Cәlal vә Nazlı gülürlәr). Mәnim istәkln Nazlı bacım! Gәl yapışım әlindәn, baş alıb bu vilayәtdәn çıxıb, qoyub gedәk. Dәm qәnimәtәst. Dәxi niyә durubsan?

***

Dәxi nә yaşınmaq, nә bürünmәk, nә utanmaq?
Bәsdir bu dayanmaq!
Allaha şükür, lalә yanağında eyib yox,
Qaşında, dәhanında, dodağında eyib yox,
Bir zәrrәcә zülfündә, buxağında eyib yox,
Dәxi nә yaşınmaq, nә bürünmәk, nә utanmaq?
Bәsdir bu dayanmaq!

***

Hәlә bir para namәrdlәr müsәlmanlara mәzәmmәt elәyirlәr ki, uşaqlarını dәrsә qoymurlar.

***

Sәn allah, xanım, bircә bunu sәndәn soruşacaqdım ki, görәsәn o kişi kasıbların da ölüsünü dirildir, ya bircә dövlәtli adamlarınkını?

***

Kәrbәlayı Fatmaxanım. Nә allah tanıyırsan, nә böyük-kiçik tanıyırsan. Hәlә o nә sözdü dünәn Nazlıya demisәn? “Gәl yapışım әlindәn gedәk, gәzәk”. Yoxsa indi dә bu qalıb ki, qız uşaqları da oğlanlar kimi çıxıb çölü-bacanı gәzәlәr? Vallah, dünәn bunu Cәlal mәnә deyәndәn az qalıram elә öz әlimlә bir qәbir qazam, girәm içinә, yaxam qurtarsın.
İskәndәr (qah-qah çәkib, yapışır anasının çiynindәn). Daha bundan sonra ölsәn dә, yaxanı qurtara bilmәyәcәksәn. Odu, Şeyx Nәsrullahdı-nәdi, bu gün gәlir. Sәn ölәrsәn, şeyx genә sәni dirildәr. Xa … xa … xa!… Daha bundan sonra ölmәknәn dә yaxan qurtarmaz. Xa … xa … xa!…

***

Nazlı. Dadaş, and olsun allaha, mәn Mir Bağır ağaya getmәyәcәyәm. Mәn heç kәsә getmәyәcәyәm.
İskәndәr. Xa … xa … xa!… (gedib yapışır Nazlının әlindәn). Bacım, hәlә sәn uşaqsan. Get dolanginәn, xamsәn hәnuz! Bir gün olar ki, gәlib görәrәm sәnin qabağına bir ayna tutub, çәkә-çәkә aparırlar. Onda tutaq ki, sәn çәm-xәm elәdin. (Özü dә çәm-xәm, elәyәn kimi burulur). Tutaq ki, sәn istәmәdin gedәsәn. O vaxt bir dә görәcәksәn ki, sәni daldan itәlәyib deyirlәr ki, “Dayanma, tez-tez get!” Çönüb baxıb görәrsәn ki, itәlәyәn sәnin atan Hacı Hәsәndir. Bәli, sonra bәlkә gedә-gedә bir dә istәdin ki, dayanıb getmәyәsәn; bir dә görәcәksәn ki, daldan genә bir adam sәni dürtmәlәyir ki: “Dayanma, yeyin yeri!” Çönüb baxıb görәcәksәn ki, bu da sәnin anan Kәrbәlayı Fatma xanımdı. Әgәr, işdi, çox hay-huy elәsәn, yanındakı, әtrafındakı bibilәrin, xalaların, әmilәrin, seyidlәr, mollalar, qonşular, cicilәr, bacılar–hәrә bir yandan sәni mizlәyәcәklәr ki: “Dinmә, kәs sәsini! Xortdan gәlәr sәni aparar!” Bәli, halla-hallaynan sәni aparıb qatacaqlar bir kişinin yanına. Onda daha sәn mәni haradan tapacaqsan?

***

İskәndәr. Dadaş, elәdә qonaqdan tәvәqqe elә ki, әvvәl qabaqca mәni diriltsin; çünki elә mәn dә ölü kimi bir şeyәm.

***

Şeyx Nәsrullah (İskәndәrә). Cәnabınız da bir mәnsәb sahibisiniz ya yox?
İskәndәr. Xeyr, mәn heç bir şey sahibi deyilәm. Mәnsәb sahibi bu ağalardır. (Heydәr ağanı vә Әliqulu bәyi göstәrir). Mәn ancaq bu meyvәlәrin içindә itburnu gülüyәm.
Şeyx Nәsrullah (İskәndәrә). Belә mәlum olur ki, sizin dәrsiniz bu ağaların dәrsindәn azdır ki, bir mәnsәbә çata bilmәmisiniz.
İskәndәr. Bәli, bәli, bunlar elm dәryasıdırlar. İndi dә ki, inşaallah, siz cәnabdan ölü diriltmәk elmini öyrәnәrlәr, onda daha lap alim olarlar, inşaallah!

***

İskәndәr. Hamı getdi fikirlәşsin. Bu meydanda qaldı bircә nәfәr kefli İskәndәr. Bu meydan pәhlivan meydanıdır. Hünәr istәr ki, İskәndәr kimi bir igid gәlib şәstinәn dursun bu meydanda vә desin: (ucadan). Cәnab şeyx, hәr nә qәdәr ki, bu qәbiristanlıqda (әli ilә göstәrir) ölü basdırılıb, hamısını dirilt. Xa … xa … xa!… (Çönüb baxır camaat dağılan tәrәfә). Xa … xa … xa!… Hamı getdi fikirlәşsin: (Şeyx Nәsrullaha tәrәf çönüb, gәlir onun qabağına vә istәyir әl versin). Cәnab şeyx, mәn ölüm әl ver! Lotusan hәyә, әl ver!
Şeyx Nәsrullah (ucadan). Kәnar ol! Mәn sәnә әl vermәrәm. Sәn şәrab istemal elәyirsәn.
İskәndәr. Cәnab şeyx, siz gәrәk şükr elәyәsiniz ki, mәn şәrab içirәm. Әgәr mәn şәrab içmәsәm, ağlım başımda olar; ağlım başımda olanda birdәn gözümü açıb, görәrәm ki, aha bizim şәhәrimizә bir müctәhid gәlib, adını qoyub ölü dirildәn vә mömin hacılarımızın başını ricәt mәsәlәsilә piylәyә-piylәyә hәr gecә bir balaca qız alır. Xa … xa … xa!… Mәn ölüm әl ver! Lotusan, әl ver! Xa … xa … xa!…

***

İskәndәr. Bu qollarda Rüstәm pәhlivan kimi qüvvәtim olaydı, yapışaydım sizin ayaqlarınızdan vә ataydım göyün üzünә, başaşağı gәlib, kal qarpız kimi paqq elәyib dağılaydınız … (vә özü dә paqq elәyib atılır göyә). Tfu, şarlatanlar! … (kefli kimi ufuldayır. Sonra diqqәtlә öz-özünә baxıb, gülә-gülә). Buy! Әdә, vallah, dinmә, deyәsәn elә lap pәhlivanam! Xa … xa … xa!… (papirosu yandırıb, yavaş-yavaş gәlib durur Şeyx Nәsrullah oturduğu daşın üstündә, ayaq üstә durub, baxır qәbiristanlığa. Bir qәdәr fikirli baxandan sonra heyifsilәnib, әllәrini dizlәrinә vurub deyir:)

Ax, allahın altında, Şeyx Nәsrullah kimi mәnim dә bir elә elmim olaydı ki, burada yatan ölülәrnәn danışa bilәydim! Ax! Әgәr olsa idi, üzümü tutardım bu qәbiristanlığa vә çağırardım: (çox ucadan). Ölülәr! (bir az alçaqdan). O vәdә hamı yatmışlar başlarını qәbirdәn çıxardıb, soruşacaq idilәr ki, “nә deyirsәn, a İskәndәr bәy?” Onda mәn bu rәhmәtliklәrә bir belә vәsiyyәt elәrdim; mәn bunlara deyәrdim: (üzünü qәbiristanlığa tutub çığırır). Ölülәr! (yenә bir az alçaqdan). Bir gün Şeyx Nәsrullah gәlib duracaq sizin başınızın üstündә vә bir dua oxuyub, uca sәslә çağıracaq: (ucadan). “Durun ayağa, ey allahın mömin bәndәlәri!” (Bir az dayanıb, bir az alçaqdan.) Ölülәr! Mәn sizә vәsiyyәt elәyirәm ki, şeyxin sözünә әmәl elәmәyәsiz. Gәlin bu kefli İskәndәrin sözünü bir yaxşıca düşünün vә nәsihәtini qәbul edin. Vә әgәr mәndәn soruşsanız ki, niyә?–Mәn sizә cavab vermәyә hazıram. (Bir az dayanıb, cibindәn bir tikә çörәk çıxardıb yeyir). Ay rәhmәtliklәr! İndi siz burada rahatca yatıbsınız; heç dünyadan xәbәriniz yoxdur. Amma, vallah, billah, and olsun sizin әziz canınıza elә ki, başınızı qәbirdәn çıxardıb durdunuz ayağa, lap peşiman olacaqsınız. Әgәr mәndәn soruşsanız ki, niyә?–Mәn sizә bu saat әrz elәrәm. Belә tutaq ki, siz, mәsәlәn, dirildiniz. Çox әcәb. Axı dirilәndәn sonra bu qәbiristanda ki, qalmayacaqsınız; istәyәcәksiniz ki, söz yox, dağılasınız evlәrinizә. Çox әcәb, dağıldınız. İndi bir deyin görüm, sizi hәlә evә qoyacaqlarmı? Vallah, billah, Şeyx Nәsrullahın başına and olsun, gedib görәcәksiniz ki, evlәrinizin qapıları bağlıdır. Bәli, nә eybi var, yerdәn bir daş götürüb, qapını döyәcәksiniz ki, gәlib açsınlar. Onda qapının dalına bir adam gәlib soruşacaq: (nazik sәslә) Ey, qapını döyәn, sәn kimsәn? Bәli, siz cavab verәcәksiniz ki, tez ol, aç qapını, mәnәm. (Nazik sәslә). Axı sәn kimsәn? Adın nәdi? Aç qapını! Mәn bu evin sahibiyәm. (Nazik sәslә). Cәhәnnәm ol, qoy get! Biz sәni tanımırıq–A kişi, necә tanımırsınız? Mәn Kәrbәlayı Hüseynquluyam, bu ev mәnimdi. Mәnim burada arvadım var, uşağım var. (Nazik sәslә). Çox danışma! İtil cәhәnnәmә! Sәnin burada heç zadın yoxdur! Qardaşın Hacı Fәrәc arvadını da alıb, evinә dә sahiblәnib, uşaqlarını da göndәrib naxıra.–A kişi, allah xatirәsi üçün, aç qapını, mәnim burada әrim var (yoğun sәslә). Çox danışma! Çıx qoy get! Bizә arvad-zad lazım deyil! Dünya doludu 9 yaşında qıznan. Sәnin kimi kaftarın yeri qәbirdi. İtil cәhәnnәmә! Haradan gәlmisәn, çıx qoy get ora! Bizә lazım deyilsәn. Xa … xa … xa!… Xa … xa … xa … (birdәn sakit olub baxır qәbiristanlığa vә ucadan çağırır). Ölülәr! (bir az yavaş). Gәlin bu kefli İskәndәrin sözünü eşidin vә necә ki, yatıbsınız yatın! Allah sizә rәhmәt elәsin….

4.5 (90.77%) 13 votes

Şərh yaz

error: Content is protected !!
Visit Us On TwitterVisit Us On FacebookVisit Us On YoutubeVisit Us On Instagram